عملیات اسرائیل علیه ایران به کدام سو می‌رود؟
بی‌بی‌سی: روز جمعه پس از حمله بی‌سابقه اسرائیل به ایران، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در سخنانی مستقیما مردم ایران را خطاب قرار داد. او به زبان انگلیسی گفت که زمان آن فرا رسیده است که در برابر «یک رژیم شرور و ستمگر» بایستید. نتانیاهو به مردم ایران گفت که عملیات نظامی اسرائیل در حال «هموار کردن راه آزادی شماست». اکنون که رویارویی نظامی میان ایران و اسرائیل شدت گرفته و دامنه اهداف گسترش یافته، بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند که هدف نهایی اسرائیل چیست؟
آیا هدف صرفا پایان دادن به چیزی است که نتانیاهو در نخستین شب حملات آن را «تهدید هسته‌ای و موشک‌های بالستیک رژیم اسلامی» نامید؟آیا هدف این بوده که گفت‌وگوهای احتمالی میان آمریکا و ایران برای رسیدن به توافقی جدید جهت محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌های شدید اقتصادی را نیز از بین ببرد؟
آیا این حملات با هدف ناکام گذاشتن مذاکرات برای توافق میان ایران و آمریکا انجام شد؛ توافقی که ممکن بود با محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران باعث لغو تحریم‌های سنگین علیه تهران شود؟
آیا پیام او خطاب به مردم ایران درباره «هموار کردن راه آزادی»، اشاره‌ای است به هدفی بزرگ‌تر، یعنی تلاش برای پایان دادن به حکومت روحانیون در ایران؟
از ژنرال‌ها تا ترامپ؛ چه کسانی بر نتانیاهو تاثیر دارند؟
کارنامه سیاسی نخست‌وزیر باسابقه اسرائیل، با ماموریت شخصی او در هشدار به جهانیان درباره خطرات جمهوری اسلامی شناخته می‌شود؛ از نشان دادن طرحی کارتونی از یک بمب در سازمان ملل گرفته تا تکرار مداوم این عبارت در ۲۰ ماه گذشته که در میانه جنگی سوزان در منطقه، ایران بزرگ‌ترین تهدید است.
روسای‌جمهور آمریکا و حتی ژنرال‌های خود نتانیاهو، در طول سال‌ها بارها او را از صدور دستور حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران بازداشته‌اند.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، می‌گوید که او برای حمله چراغ سبز نشان نداده است. اما به نظر می‌آید حتی چیزی در حد چراغ زرد هم کافی بوده است.
یکی از مقام‌های غربی درباره راهبرد نتانیاهو گفت: «او اکنون وارد عمل شده و به صورت تمام‌عیار هم وارد عمل شده است.» او همچنین تاکید کرد که هدف اصلی اسرائیل، فلج کردن برنامه هسته‌ای ایران است.
تصمیم نتانیاهو با محکومیت گسترده کشورهایی در منطقه روبه‌رو شده و همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز آن را نکوهش کرده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، گفت: «من بارها اعلام کرده‌ام که تاسیسات هسته‌ای در هیچ شرایطی نباید هدف حمله قرار بگیرد.» همچنین گروهی از حقوقدانان نیز این حملات را غیرقانونی و مغایر با حقوق بین‌الملل دانسته‌اند.
اما اکنون بسیاری می‌پرسند که آیا اهداف نخست‌وزیر اسرائیل با مشاوران ارشد و متحدانش یکسان است.
دکتر صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس، می‌گوید: «در حالی که نتانیاهو شخصا تمام اعتبار سیاسی‌اش را بر تغییر رژیم ایران گذاشته، نظام سیاسی و نظامی اسرائیل بیشتر بر عقب راندن جدی برنامه هسته‌ای ایران متمرکز است.»
او می‌افزاید: «دومی کاری دشوار اما تا حدی قابل دستیابی است. اما اولی، یعنی تغییر رژیم، در یک درگیری فشرده و کوتاه‌مدت، بسیار سخت‌تر به نظر می‌رسد.»
نابودی برنامه هسته‌ای ایران
نتانیاهو عملیات اسرائیل را به عنوان حملاتی پیش‌دستانه برای نابود کردن یک تهدید وجودی توصیف کرده است. او اعلام کرد که ایران «در دقیقه ۹۰» دستیابی به بمب هسته‌ای قرار دارد.
متحدان غربی اسرائیل نیز تکرار کرده‌اند که نباید اجازه داد ایران از این مرز عبور کند. اما زمان‌بندی مطرح‌شده از سوی نتانیاهو بارها مورد تردید قرار گرفته است.
ایران بارها انکار کرده که تصمیم به ساخت بمب هسته‌ای دارد. در ماه مارس تولسی گابارد، مدیر اطلاعات ملی آمریکا، در کنگره گفت که جامعه اطلاعاتی ایالات متحده «همچنان ارزیابی می‌کند که ایران در حال ساخت سلاح هسته‌ای نیست».
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آخرین گزارش فصلی خود اعلام کرد که ایران به اندازه‌ای اورانیوم با غنای ۶۰ درصد ذخیره کرده – یک گام فنی کوتاه تا رسیدن به سطح تسلیحاتی ۹۰ درصد – که به صورت بالقوه برای ساخت ۹ بمب هسته‌ای کافی است.
در روزهای نخست حمله، سه سایت کلیدی از برنامه گسترده هسته‌ای ایران هدف قرار گرفت: نطنز، اصفهان و فردو. آژانس تایید کرده است که یک تاسیسات آزمایشی غنی‌سازی سوخت روی سطح زمین در نطنز نابود شده است.
همچنین طبق گزارش آژانس، چهار ساختمان «حیاتی» در مجتمع اصفهان آسیب دیده‌اند. اسرائیل این خسارات را «قابل توجه» توصیف می‌کند؛ اما ایران می‌گوید میزان آسیب‌ها «محدود» بوده است.
اسرائیل همچنین در حال هدف قرار دادن «منابع علمی» است و تاکنون دست کم ۹ دانشمند هسته‌ای و شماری فزاینده از فرماندهان ارشد نظامی ایران را ترور کرده است. فهرست اهداف اسرائیل که شامل پایگاه‌های نظامی، سکوهای پرتاب و کارخانه‌های ساخت موشک است، به تاسیسات اقتصادی و نفتی نیز گسترش یافته است.
ایران نیز در حال پاسخ دادن است و فهرست اهداف خود را افزایش داده است، در حالی که شمار قربانیان غیرنظامی در هر دو کشور رو به افزایش است.
اما برای وارد آوردن ضربه‌ای قاطع به برنامه گسترده هسته‌ای ایران، اسرائیل باید به تاسیسات فردو آسیب جدی وارد کند که دومین مرکز بزرگ و محافظت‌شده‌ترین تاسیسات هسته‌ای ایران است. این مجتمع که در اعماق کوه واقع شده، به باور برخی کارشناسان محل انباشت بخش قابل‌توجهی از اورانیوم نزدیک به درجه تسلیحاتی ایران است.
رسانه‌های اسرائیلی گزارش داده‌اند که هدف فعلی، قطع دسترسی ایران به این تاسیسات است.
اسرائیل بمب سنگرشکن (پناه‌کوب) برای نفوذ به عمق زمین در اختیار ندارد. اما نیروی هوایی آمریکا این بمب‌ها را دارد که با نام ام‌اوپی شناخته می‌شوند؛ بمب عظیم نفوذگر با قابلیت هدایت دقیق و وزنی بیش از ۱۳هزار کیلوگرم. اما حتی با این بمب‌ها نیز، وارد آوردن خسارت عمده، نیاز به انجام حملات متعدد طی چندین روز دارد.
ریچارد نفیو، مقام پیشین آمریکایی و کارشناس مسائل ایران در مرکز سیاست جهانی انرژی در دانشگاه کلمبیا، به بی‌بی‌سی گفت: «به نظر من محتمل‌ترین سناریو این است که نتانیاهو با ترامپ تماس بگیرد و بگوید: ‘من همه کارهای دیگر را کرده‌ام، مطمئن شده‌ام که تهدیدی متوجه بمب‌افکن‌های B-2 یا نیروهای آمریکایی نیست، اما نمی‌توانم برنامه تسلیحات هسته‌ای ایران را از بین ببرم.’»
یک مقام غربی به من گفت: «هنوز روشن نیست که ترامپ در نهایت چه تصمیمی خواهد گرفت.»
حملات با هدف برهم زدن مذاکرات صلح؟
ترامپ همچنان موضع خود را تغییر می‌دهد. در آغاز هفته گذشته، او از اسرائیل خواست که تهدیدهای نظامی علیه ایران را متوقف کند، چون معتقد بود چنین حمله‌ای می‌تواند «همه چیز را خراب کند»، به ویژه روند مذاکرات هسته‌ای با ایران را که همواره گفته ترجیح او است.
اما وقتی اسرائیل حمله را آغاز کرد، ترامپ این حملات را «عالی» توصیف کرد و هشدار داد که «حملات بیشتری در راه است، بسیار بیشتر». اما هم‌زمان اشاره کرد که این حملات ممکن است در نهایت ایران را به سمت توافق سوق دهد.
او سپس روز یکشنبه در تروث، شبکه اجتماعی‌اش، نوشت: «به زودی بین اسرائیل و ایران صلح خواهیم داشت! تماس‌ها و دیدارهای زیادی در حال انجام است.»
مذاکره‌کنندگان ایرانی اکنون ظن این را دارند که گفت‌وگوهایی که قرار بود روز یکشنبه در مسقط، پایتخت عمان، از سر گرفته شود، در واقع ترفندی بوده برای این که ایران را قانع کنند که با وجود افزایش تنش‌ها حمله‌ای از سوی اسرائیل در کار نخواهد بود. حملات شدید صبح جمعه اسرائیل، تهران را غافلگیر کرد.
برخی دیگر نیز زمان‌بندی این حملات را معنادار می‌دانند. الی گرانمایه، معاون برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در شورای روابط خارجی اروپا، می‌گوید: «حملات بی‌سابقه اسرائیل، برای از بین بردن شانس ترامپ در دستیابی به توافقی برای مهار برنامه هسته‌ای ایران طراحی شده بود.»
او می‌افزاید: «در حالی که برخی مقام‌های اسرائیلی می‌گویند این حملات برای تقویت قدرت چانه‌زنی آمریکا در مسیر دیپلماتیک انجام شده، اما روشن است که زمان و گستره وسیع آن با هدف برهم زدن کامل روند مذاکرات بوده است.»
هفته گذشته، مقام‌هایی آگاه از روند مذاکرات به من گفته بودند که «توافق در دسترس» است. اما همه چیز وابسته به آن بود که آمریکا از خواسته حداکثری خود برای پایان کامل غنی‌سازی اورانیوم در ایران عقب‌نشینی کند؛ حتی غنی‌سازی بسیار سطح پایین که کاربرد غیرنظامی دارد و تهران آن را «خط قرمز» خود اعلام کرده بود.
پس از آن که ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود – تا حدی تحت فشارهای مکرر نتانیاهو – از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ خارج شد، ایران نیز از تعهد خود به محدود کردن غنی‌سازی تا سطح ۳/۶۷ درصد (میزانی که برای تولید سوخت نیروگاه‌های برق هسته‌ای کاربرد دارد) فاصله گرفت و شروع به انباشت ذخایر کرد.
این بار رئیس‌جمهور آمریکا به ایران «۶۰ روز» فرصت داده بود تا به توافق برسد؛ مهلتی که میانجی‌گران باتجربه در این حوزه، برای مسئله‌ای به این پیچیدگی، بسیار کوتاه و ناکافی می‌دانستند.
اسرائیل در روز شصت‌و‌یکم حمله کرد.
دکتر صنم وکیل می‌گوید: «مسیر عمان فعلا مرده است. اما تلاش‌های منطقه‌ای برای کاهش تنش و یافتن راه‌های خروج از بحران در جریان است.»
«حال‌و‌هوای چرچیل‌گونه» نتانیاهو
از دید تهران، این تشدید تنش تنها به ذخایر اورانیوم، سانتریفیوژها یا موشک‌های مافوق صوت مربوط نمی‌شود.
ولی نصر، استاد مطالعات خاورمیانه و روابط بین‌الملل در دانشکده مطالعات پیشرفته بین‌المللی دانشگاه جانز هاپکینز و نویسنده کتاب «راهبرد بزرگ ایران»، می‌گوید: «در نگاه مقام‌های ایران، اسرائیل می‌خواهد یک بار برای همیشه توانمندی‌های ایران به عنوان یک دولت، نهادهای نظامی آن، و موازنه قدرت میان ایران و اسرائیل را به شکلی قاطع از بین ببرد، و اگر بتواند، حتی جمهوری اسلامی را به طور کامل سرنگون کند.»
اما هنوز مشخص نیست که مردم ایران چه واکنشی نشان خواهند داد.
یک ملت ۹۰ میلیون نفری سال‌هاست که از تاثیر تحریم‌های سنگین بین‌المللی و فساد ساختاری داخلی رنج می‌برد. اعتراض‌ها سال‌به‌سال شعله‌ورتر شده‌اند؛ از تورم بالا و بیکاری گسترده گرفته تا کمبود آب و برق و سخت‌گیری‌های گشت ارشاد علیه زندگی زنان. در سال ۲۰۲۲، موجی بی‌سابقه از اعتراضات که خواهان آزادی‌های بیشتر بود با سرکوبی شدید پاسخ گرفت.
ولی نصر ارزیابی خود از حال‌و‌هوای عمومی مردم ایران را چنین بیان می‌کند: «شاید در آغاز، زمانی که چهار یا پنج فرمانده بسیار نامحبوب کشته شدند، مردم احساس آسودگی کردند، اما حالا ساختمان‌های مسکونی آن‌ها هدف قرار گرفته، غیرنظامیان کشته شده‌اند و زیرساخت انرژی و برق کشور در معرض حمله است.»
او می‌گوید: «من سناریویی نمی‌بینم که در آن اکثریت ایرانی‌ها با یک متجاوز که کشورشان را بمباران می‌کند، هم‌سو شوند و آن را به مثابه آزادی تلقی کنند.»
اما نتانیاهو همچنان به اهدافی فراتر از حملات نظامی اشاره دارد.
روز شنبه، نتانیاهو هشدار داد که کشورش «تمام مراکز و اهداف رژیم آیت‌الله‌ها» را هدف قرار خواهد داد.
روز یکشنبه، وقتی فاکس‌نیوز از او پرسید که آیا تغییر رژیم بخشی از اهداف نظامی اسرائیل است، نخست‌وزیر اسرائیل پاسخ داد که «کاملا ممکن است چنین نتیجه‌ای حاصل شود، چون رژیم ایران بسیار ضعیف است.»
آنشل پفر، خبرنگار نشریه اکونومیست در اسرائیل و نویسنده کتاب زندگی‌نامه نتانیاهو، می‌گوید: ««آن‌ها می‌خواهند با دامن زدن به ترس رژیم از فروپاشی کنترل، بخشی از جنگ روانی خود را پیش ببرند.»
او اضافه می‌کند: «اجماع در میان دستگاه اطلاعاتی اسرائیل این است که پیش‌بینی یا مهندسی فروپاشی رژیم ایران کاری بی‌فایده است. ممکن است خیلی زود اتفاق بیفتد، یا شاید هم ۲۰ سال دیگر.»
اما به باور آقای پفر ذهنیت نخست‌وزیر اسرائیل متفاوت است: «فکر می‌کنم احتمال زیادی وجود دارد که نتانیاهو، برخلاف روسای اطلاعاتی‌اش، واقعا به این پیام باور دارد. او حال‌و‌هوایی چرچیل‌گونه دارد.»
تا عصر یکشنبه، گزارش‌هایی در رسانه‌های آمریکایی منتشر شد که هر کدام با استناد به منابع خود اعلام کردند رئیس‌جمهور ترامپ در روزهای اخیر با طرح اسرائیل برای کشتن آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، مخالفت کرده است. موج این گزارش‌ها زمانی آغاز شد که خبرگزاری رویترز نخستین بار این خبر را با استناد به گفته دو مقام آمریکایی که نامشان را نبرده بود، منتشر کرد.
مقام‌های اسرائیلی – از گیدئون سعار، وزیر خارجه تا تساحی هنگبی، رئیس شورای امنیت ملی – در پاسخ به پرسش‌ها درباره اهداف اسرائیل از این حملات تاکید کرده‌اند که تمرکز آن‌ها بر رهبری سیاسی ایران نیست. با این حال، هنگبی یادآور شد: «البته، مفهوم ‘در حال حاضر’ فقط برای مدت محدودی اعتبار دارد.»
در نهایت سرنوشت این رویارویی پرمخاطره و غیرقابل پیش‌بینی، بستگی به مسیر تحولات و رفتار رئیس‌جمهور غیرقابل پیش‌بینی آمریکا دارد.
دنیل لوی، رئیس پروژه خاورمیانه آمریکا و مشاور پیشین دولت اسرائیل، ارزیابی می‌گوید: «موفقیت یا شکست، تقریبا به طور کامل با این مسئله تعیین می‌شود که آیا آمریکا وارد ماجرا خواهد شد یا نه. تنها ایالات متحده است که می‌تواند با تعیین نتایج و نقاط توقف، در آینده نزدیک پایانی برای این بحران رقم بزند.»
پیام برای این مطلب مسدود شده.