خودنویس: فریادهای دکتر یوسف اباذری در سخنرانی‌اش پیرامون مرگ مرتضی پاشایی چند پرسش عمده درپی دارد نظیر این‌که آیا اعتراض‌ به این که چرا مردم به جای پاشایی، موتزارت و بتهوون گوش نمی‌کنند، تبیین یک روشنفکر دلسوز است؟

در هفته‌های اخیر شاهد واکنش‌های متفاوتی به مرگ مرتضی پاشایی، از طرف جامعه و نیز روشنفکران بوده‌ایم. اما در روزهای اخیر، واکنش یوسف اباذری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، چند علامت سوال بزرگ ایجاد کرد. وظیفه روشنفکر سیاسی چیست؟ تبیین وتشریح مسائل اجتماع؟ یا همدردی با اجتماع و افروختن چراغ اندیشه؟ آیا چنین تبیین‌های طلبکارانه‌ای که چرا مردم به جای پاشایی، موتزارت و بتهوون گوش نمی‌کنند، تبیین یک روشنفکر دلسوز است؟

بی‌گمان کسی که مردم را فلک زده و ابله خطاب می‌کند، فاقد حس همدردی با اجتماع و تعهد به آن است. واکنش ایشان بیشتر به گله‌مندی طلبکارانه‌ای شباهت دارد تا یک نقد جامعه‌شناختی. اگر رفتار مردم پیام سیاسی دارد، واکنش ایشان نیز در مقام متخصص، تاثیر سیاسی خواهد داشت. قطعا هرجامعه‌ای در تناسب با وضعیت سیاسی و فرهنگی و نیز امکانات اجتماعی موجود، به مسائلش واکنش نشان می‌دهد. حال وظیفه روشنفکر این است که این امکانات و ابزار‌ها را بشناسد و نقشی دخالتگر ایفا کند. نقشی که هم او را به جامعه متصل کند و هم برد نظراتش را بیشتر کند. اما چنین واکنشی بیشتر از کسی که خود را جدا از جامعه و به نوعی شبان مردم می‌داند برمی آید.

امروزه دیگر نه پیامبری می‌آید و نه فلسفه و علوم انسانی ساندویچی است که به خورد مردم داد. هر آنچه نام اجتماعی به خود می‌گیرد از فاکتورهای بی‌شمار و متفاوتی تاثیر می‌پذیرد. بنابراین برای تبیین هر مسئله اجتماعی ناگزیر باید جنبه‌های مختلف آن و زاویه‌های متفاوت دید را در نظر گرفت. دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی در این مورد قطعا از روشنگر‌ترین دیدگاه‌ها خواهد بود. در این تحلیل مختصر تلاش بر این است که پیام واکنش ماتم نمادین یک جامعه مورد بررسی قرار گیرد.

واکنش ماتم، مخصوصا به نوعی فرایند التیام روانی گفته می‌شود که با فقدان یک عزیز یا حتی یک ایده تجریدی مانند آزادی تجربه می‌شود. در ماه‌های اخیر، انواع مختلفی از ماتم‌ها و سوگواری‌ها را شاهد بوده‌ایم، حالت خشم و افتخاردر پایکوبی مبهوت مادری بر بالای جنازه فرزندش در کوبانی، عزای آکنده از احساس گناه مبهم در مراسم تاسوعا و عاشورا و در ‌‌نهایت حالتی از ماتم اجتماعی بزرگ که بیشتر می‌توان آن را یک نشانه نامید تا نتیجه رخدادی غم انگیز.

ماتم تاخیر یافته

این نوع واکنش ماتم را مهار شده، انکارشده و منع‌شده نیز می‌خوانند. در اینجا بازمانده در هنگام وقوع فقدان، واکنش ماتم نشان نمی‌دهد و یا عکس‌العمل عاطفی او در برابر فقدان، ناکافی و نامناسب است. ممکن است این فرد در آینده در برابر وقوع فقدانی جزئی واکنش ماتم شدیدی را تجربه کند. حتی ممکن است هنگامی که فرد دیگری دچار فقدان می‌شود، یا بر اثر تماشای یک فیلم، واکنش ماتم شدیدی را نشان دهد.

با نگاهی به اوضاع نابسامان اجتماعی امروز ایران آنچه که می‌تواند به عنوان یک مساله مطرح باشد، عدم امکان التیام رنج‌هایی است که از طرف یک حاکمیت توتالیتر به جامعه تحمیل می‌شود. جامعه‌ای مملو از افرادی که هر روزه شاهد مرگ ایده‌ها و آرزو‌هایشان هستند نیاز به یک روزنه دارد برای یک تخلیه مناسب هیجانی. اگرچه زمینه سازی رسانه‌ها قبل از مرگ این خواننده تاثیر زیادی بر گردهم آمدن جمعیت در این مناسبت خاص داشت اما ماهیت رفتاری مردم را تغییر نداد.

ماتم به عنوان یک سپر دفاعی

با توجه به رفتار اکثریت، این مراسم را نمی‌توان به تمام معنا ماتم نامید، بلکه بیشتر شاید تغییر ابژهٔ عشق جامعه‌ای را نشان دهد که برای ایمن ماندن حالت ماتم به خود گرفته است. جامعه‌ای که ناراضی از تحمیل انواع ابژه‌های عشق و نفرت است بالاخره روزی قد علم می‌کند و دست به انتخاب می‌زند. زیرا جامعه سنخیتی با هویت دروغینی که حاکمیت از او به نمایش می‌گذارد، ندارد. خفقان فضای میلیتلریزه هر گردهم آمدنی را امنیتی کرده و با برخورد غضب آلود پاسخ می‌دهد. با توجه به جایگاه فرهنگی عزاداری، می‌توان گفت این تنها گردهم آمدنی است که از نوعی امنیت برخوردار است. و مردم از این فرصت می‌توانند به خوبی استفاده کنند، همچنان که در عاشورای ۸۸ اتفاق افتاد.

جمهوری اسلامی از اساس میانه خوبی با موسیقی ندارد. این را درعدم نمایش نوازندگان در حال نواختن در صفحه تلویزیون می‌توان دید. جمهوری اسلامی اکنون موسیقی پاپ را همچون یک سوپاپ اطمینان پذیرفته است و با گذاشتن قوانین سختگیرانه بر صدور مجوز سعی در کنترل آن دارد. گفتنی است که حتی دو آۀبوم از چهار آلبوم خواننده مذکور مجور انتشار نگرفت. پیام این واکنش گسترده این است که این مردم هستند که عزای عمومی را اعلام می‌کنند نه حاکمیت. مردم با انتخاب یک خواننده پاپ که اشعار ترانه‌هایش اروتیک است ضدیت خود را با فضای فرهنگی تحمیل شده اعلام کردند.