بی‌بی‌سی: رئیس جمهور ایران آذر ماه امسال برای حضور در مراسم افتتاح خط آهنی که کشورهای شرق دریای خزر را به هم متصل می کند با قطار از استان گلستان ایران به ترکمنستان سفر کرده بود

اخیرا اعلام شده است که گارد ساحلی دولت ترکمنستان تعدادی از ماهیگیران ایرانی را که از روستاهای ترکمنی طرف ایران عازم ماهیگیری در دریای خزر شده بودند، هدف گلوله قرار داده است.

بر اساس گزارش خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی (ایرنا) ماهیگیران ایرانی با شش قایق عازم صید شده بودند و نزدیک به ۳۰۰ کیلوگرم ماهی صید کرده بودند. ایرنا می گوید بر اثر شلیک پلیس دریایی ترکمنستان یکی از قایق ها غرق شده و از سرنوشت سرنشینان اطلاع دقیقی در دست نیست اما شاهدان گفته اند که یک ماهیگیر کشته شده و احتمالا بقیه به اسارت پلیس دریایی ترکمنستان درآمده اند. بر اساس این گزارش شلیک به ماهیگیران ایرانی بدون اخطار قبلی بوده است.

بعد از انتشار گزارش ایرنا، حسن قشقاوی، معاون امور کنسولی و پارلمانی وزارت امور خارجه ایران به خبرگزاری فارس گفت “گزارشی درباره غرق شدن قایق ماهیگیری و کشته شدن ماهیگیر ایرانی دریافت نکرده‌ایم” و به خبرگزاری خانه ملت هم ابتدا توضیح داده که “نه کشته‌ای وجود داشته‌، نه قایقی غرق شده و نه تیراندازی صورت گرفته” و سپس گفت که “رفتار خشونت آمیز پلیس ترکمنستان را نه رد می کنیم نه تایید. باید گزارش دقیق ارائه شود زیرا گزارشی درباره این مورد اخیر که پلیس ترکمنستان قبل از هر هشدار و اخطاری شلیک کرده است، به دست ما نرسیده است.”

اقدام دولت ترکمنستان که ایرنا از آن گزارش داده و می گوید “بدون اخطار قبلی” بوده، رفتاری خارج از مسیر رسمی، استانی و کشوری و کانال های دیپلماتیک تلقی می شود. ایرنا این اقدام ترکمنستان را “خارج از عرف دیپلماتیک و مغایر با قوانین بین المللی” توصیف کرده بود. در شرایطی که هنوز کشورهای ساحلی دریای خزر (ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان) توافق کاملی درباره رژیم حقوقی دریای خزر انجام نداده اند، این گونه اقدامات احتمالی باعث طرح سؤالاتی درباره ریشه ها و تبعات آن می شود.

ترکمنستان همسایه شمالی ایران است و دو کشور بیش از هزار کیلومتر مرز آبی و خاکی با هم دارند.

از زمان فروپاشی شوروی سابق، دول حاشیه دریای خزر بدنبال فرمول مورد توافق همگانی آنها برای تقسیم یا مشارکت دریای خزر بوده اند. تا زمانی که چنین توافقی حاصل شود، دریای خزر تابع نظام حقوقی است که توسط معاهدات ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ ایران و شوروی سابق ایجاد شده بود. این توافقات اشاره به اشتراک دریای خزر بین دول ساحلی آن دارد.

در معاهدۀ ۱۹۴۰، یک محدوده انحصاری ماهیگیری به عرض ۱۰ مایل تعین شده است، اما با توجه به اینکه فعلا مراحل تقسیم دریای خزر هنوز تعیین نشده است، مرزهای جانبی این محدوده مشخص نیست. در سال ۲۰۱۴ دولت های ساحلی خزر درباره یک منطقه ملی به عرض ۲۵ مایل توافق کردند. این موضوع هم باید در پیشنویس کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر وارد شود و نیازمند طی شدن مراحل به رسمیت یافتن است. در هر دو صورت، هنوز معیار تعیین حدود جانبی این مناطق روشن نیست و در عمل تقسیمی انجام نشده است.

با توجه به این نکات، ناظران و کارشناسان عقیده دارند که واکنش ترکمنستان به حضور ماهیگیران ایرانی در منطقه مورد اختلاف، می تواند ریشه در مسائل دیگری داشته باشد:

حساسیت ترکمنستان نسبت به حراست و حمایت از سهم خود در دریای خزر. در همین راستا، ترکمنستان چند سال قبل برخوردی با جمهوری آذربایجان بر سر یک میدان نفتی مشترک داشت.
حساسیت ترکمنستان به ادعای ایران دربارۀ سهم خود در دریای خزر. ایران خواستار ۲۰ درصد از دریای خزر است ولی دول دیگر دریای خزر با روشی که به این درصد از سهم ایران منجر می شود، مخالف هستند.

هرچند معاون وزارت خارجه ایران می گوید روابط “بسیار خوبی بین ایران و ترکمنستان وجود دارد” و در گزارشی متفاوت خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی می گوید “رفتارهای خصمانه ترکمنستان بر ضد ایران در ماه‌‌های اخیر تشدید شده” اما سرد شدن احتمالی روابط ترکمنستان و ایران می تواند به علت عدم پیشرفت همکاری دو کشور در زمینه مبادله نفت و گاز و موانع پیشرفت برای یافتن راه های جایگزین انتقال انرژی به بازارهای بین المللی به دلیل تحریم های موجود علیه ایران هم باشد.