بی‌بی‌سی: در پی قطع رابطه دیپلماتیک عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران، رئیس سازمان حج و زیارت ایران گفته است که تصمیم‌ شرعی درباره حج تمتع (واجب) منوط به نظر آیت‌الله علی خامنه‌ای است. این اعلام، پس از آن صورت گرفته که مقام های عربستان گفته اند علی‌رغم قطع روابط سیاسی با ایران بر سر حمله به سفارتخانه شان، جلوی اعزام زوار ایرانی برای انجام حج تمتع را نخواهند گرفت.

منوط شدن انجام حج واجب به “تشخیص شرعی” رهبر، پیش از هر چیز، یادآور یکی از کلیدی ترین دیدگاه های آیت الله خمینی به عنوان موسس جمهوری اسلامی ایران بر مبنای نظریه ولایت مطلقه فقیه است.

حکومت می‏ تواند از حج که از فرایض مهم الهی است در مواقعی که مخالف صلاح کشور اسلامی است موقتا جلوگیری کند
ایت الله خمینی، صحیفه نور، جلد ۲۰، صفحه ۴۵۲

حج تمتع (و نه عمره) اصطلاحا جزو “فروع دین” است و در کتاب آسمانی مسلمانان، بر تمام افرادی که استطاعت انجام آن را دارند واجب شده است. اما مطابق دیدگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، ولی فقیه از این قدرت برخوردار است که انجام مجموعه ای از واجبات دینی را، با تشخیص حکومتی خود، و البته به طور موقت متوقف کند.

در مورد مشخص حج، آیت‌الله خمینی بعد از کشته شدن چند صد نفر از حجاج (عمدتا ایرانی) از سوی ماموران حکومتی عربستان در جریان راهپیمایی “برائت از مشرکان” در مرداد ۱۳۶۶، انجام فریضه حج را تعطیل کرد. متعاقب آن بود که تا سال ۱۳۷۰، یعنی دو سال بعد از درگذشت بنیانگذار جمهوری اسلامی، اعزام حجاج ایرانی به عربستان سعودی متوقف شد. این تصمیم، بر مبنای تعریف آیت الله خمینی از اختیارات ولایت فقیه بود که تصریح داشت: “حکومت می‏ تواند از حج که از فرایض مهم الهی است در مواقعی که مخالف صلاح کشور اسلامی است موقتا جلوگیری کند.”

از قضا این نظر فقهی، در پاسخ به آقای خامنه ای رئیس جمهور وقت ایران صادر شده بود، که بعد از اظهار نظر رهبر وقت در مورد اختیارات وسیع حاکم اسلامی، در خطبه‌های نماز جمعه تهران اعلام کرده بود منظور آیت الله خمینی این نیست که ولی‌فقیه می‌تواند احکام اسلام را تغییر دهد. رهبر سابق جمهوری اسلامی در واکنش به این سخن، با انتشار پیامی علنی خطاب به آقای خامنه ای گفت: “تعبیر به آنکه اینجانب گفته‌ام حکومت [تنها] در چهارچوب احکام الهی دارای اختیار است به‌کلی برخلاف گفته‌های اینجانب بود.” آیت الله خمینی تاکید کرد: “حکومت، که شعبه‌ای از ولایت مطلقه رسول الله – صلی الله علیه وآله و سلم – است، یکی از احکام اولیه اسلام است؛ و مقدم بر تمام احکام فرعیه، حتی نماز و روزه و حج است.”

در عین حال، به نظر می رسد که حتی فارغ از نگاه فقهی آیت‌الله خمینی نیز، تحریم حج در تاریخ شیعه موضوع بی سابقه ای نبوده است. به عنوان نمونه، بسیاری از روحانیون با استناد به تصریح قرآن بر واجب بودن حج برای افراد “مستطیع”، استطاعت را به چهار حوزه “مالی”، “بدنی”، “زمانی” (داشتن زمان کافی برای انجام فریضه) و “سربی” (حفظ جان، مال و آبرو) تسری داده‌اند. به عبارت دیگر، در صورتی که جان، مال یا آبروی زائر در حین رفت و برگشت به خطر بیفتد نیز، انجام حج را برای او واجب ندانسته اند.

تحریم موقت حج پیش از آیت الله خمینی نیز بی‌سابقه نبوده است. به عنوان نمونه، بسیاری از روحانیون گفته اند در صورتی که جان، مال یا آبروی زائر در حین رفت و برگشت به خطر بیفتد، انجام فریضه حج بر او واجب نیست. بر همین مبنا بوده که پیش از زمان آیت الله خمینی هم، در مواردی انجام حج واجب متوقف شده است

بر همین مبنا بوده که حتی پیش از زمان آیت الله خمینی، در مواردی انجام حج واجب متوقف شده است. به عنوان نمونه در سال ۱۳۲۲ شمسی، به دنبال اعدام یک زائر ایرانی در مکه که به خاطر تهوع در مسجدالحرام متهم به آلوده کردن عمدی حرم شده بود، با فتوای آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی از مراجع تقلید شیعه و تصمیم محمدرضاشاه پهلوی، به مدت چهار سال اعزام حجاج ایرانی به عربستان متوقف شد.

پیش از آن نیز، در سال های ۱۲۱۷ و ۱۲۱۹ قمری، در نتیجه ایجاد ناامنی در مکه و مدینه (به دنبال تصرف این دو شهر توسط بنیانگذاران سلسله سعودی و تخریب برخی اماکن مذهبی به خاطر دیدگاه مذهبی خاص آنها) عده‌ای از مسلمانان و از جمله ایرانی ها سفر حج را متوقف کردند.

قابل تامل است که حتی برخی از مراجع تقلید شیعه هم تا پایان عمر خود، به دلایل مختلف نتوانسته اند سفر حج واجب را انجام دهند. آیت الله ابوالحسن اصفهانی (که در زمان رضا شاه پهلوی حج را تحریم کرد)، آیت الله محمدحسن نجفی (معروف به “صاحب جواهر”) و حتی آیت‌الله شهاب الدین مرعشی نجفی (از مراجع هم عصر آیت‌الله خمینی) از آن جمله بوده‌اند.
تصمیم دشوار

آیت‌الله خامنه‌ای هنوز تصمیم نهایی خود در مورد ادامه یا توقف اعزام زائران به حج واجب را اعلام نکرده است. با وجود این، در میان روحانیون محافظه کار ایران، اختلاف نظرهای عمیقی در مورد نحوه برخورد با مساله حج وجود دارد.

نقل اظهارهایی از علیرضا پناهیان (از سخنرانان ثابت دفتر آیت الله خامنه ای) و محمد واعظ موسوی (نماینده مجلس خبرگان رهبری)، که البته هر دو مربوط به دوران پیش از قطع رابطه با عربستان هستند، شدت اختلاف نظر در این زمینه را نشان می‌هد. آقای پناهیان، در مخالفت با اعزام حجاج به مکه، حتی برای حج واجب، پیشنهاد کرده ایرانیان به جای مکه به کربلا بروند که اعتقاد دارد ثواب آن طبق “روایات متعدد و معتبر از کلمات معصومین”، “بیشتر از ده‌ها حج و عمره” است. در مقابل، آقای واعظ موسوی گفته که حتی نماز هم به اندازه حج اهمیت ندارد و “در منابع شیعی ترک حج در ردیف کفر قرار داده شده است”.

استدلال کلیدی مخالفان دیدگاه های سخت‌گیرانه ای همچون “کفر بودن ترک حج”، این است که اگر افراد، به دلایل خارج از توانشان امکان رفتن به حج را نداشته باشند، تکلیف از آنها ساقط می شود.

یکی از استدلال های اصلی مخالفان توقف حج واجب آن است که اگر در طول مدت این توقف، عمر بسیاری از کسانی که استطاعت حج را دارند به پایان برسد، چنین افرادی بدون انجام دادن یکی از ‘فروع دین’ از دنیا می روند

در مقابل، دغدغه اصلی مخالفان توقف حج واجب آن است که اگر در طول مدت این توقف، عمر کسانی که استطاعت حج را دارند به پایان برسد، چنین افرادی بدون انجام دادن یکی از “فروع دین” از دنیا می‌روند که به شدت برای مذهبیون نگران کننده است.

وجود نگرانی هایی از این جنس، نشان می دهد که تصمیم آیت‌الله خامنه ای برای متوقف کردن یا نکردن حج تمتع، از چه اقتضائات پیچیده ای برخوردار خواهد بود.

پیچیدگی نامعمولی که حمله کنندگان به سفارت عربستان سعودی، با به آتش کشیدن سفارتخانه این کشور، در مقابل نظام و رهبر جمهوری اسلامی ایران قرار داده‌اند.