هاشمی نامه: سوگواری فاطمیه در ۱۳ سال اخیر با تحولات مهمی مواجه شد؛ این تحولات را باید معلول طرح شبهاتی از سوی مرحوم آیت‌الله سید محمدحسین فضل‌الله (روحانی برجسته لبنانی) درباره مسأله «شهادت یا وفات حضرت فاطمه» دانست. در برابر این شبهات، برخی همچون آیت‌الله سید جعفر مرتضی عاملی اقدام به تألیف و تحقیق کردند (۴) و برخی نیز جنبه مناسکی این رخداد هویت‌بخش شیعی را تقویت کردند

مرحوم آیت‌الله‌العظمی شیخ جواد تبریزی؛ احیاگر عزاداری فاطمیه در سال‌های اخیر

بازتاب، سرویس فزهنگ، علی اشرف فتحی در یادداشتی نوشت:

سنت سوگواری رسمی ایام فاطمیه در تایخ معاصر ایران ریشه‌ای بالغ بر یک و نیم قرن دارد. هرچند تا پیش از آن نیز شیعیان چنین مناسبتی را گرامی می‌داشته‌اند. با این حال به نظر می‌رسد که با توجه به آنکه گرامی‌داشت این روز نمی‌توانست خالی از طعنه و اعتراض به عملکرد برخی از خلفای راشدین باشد، آیین‌های مرتبط به این مناسبت مذهبی در قرونی که حاکمان اهل سنت در ایران حکم می‌رانده‌اند، شکل رسمی نداشته است. اما این بدان معنی نیست که روایت شیعه از سرگذشت تلخی که بر سر دختر پیامبر اسلام آمد، از نظر آنان مغفول مانده باشد. در اشعار بسیاری از شاعران صدر اسلام همچون دعبل خزاعی می‌توان رگه‌هایی از این شعر اعتراضی درباره فاطمیه را مشاهده کرد.

فاطمیه به مثابه نماد هویت‌بخش

با تثبیت حاکمیت ایل قاجار و علاقه‌ای که آنان به ترویج نمادها و آیین‌های شیعی داشتند، گرامی‌داشت فاطمیه نیز رونق رسمی در این دوره پیدا کرد. از رواج «عید عمرکشی» در دوره ناصرالدین‌شاه می‌توان فهمید که شیعیان همه محذوریت‌های پیشین در رعایت ظاهری احترام خلیفه دوم را کنار گذاشته و بی‌محابا دسته‌های شادی در روز نهم ربیع‌الاول به راه می‌انداخته‌اند و حتی ممانعت‌های گاه و بیگاه حکومت هم بی‌فایده بوده است. سیاحت‌نامه برخی اروپایی‌های مقیم ایران شاهدی بر این مدعاست. (۱)

روایت دیگری که می‌تواند شاهدی بر رواج فاطمیه در دوره قاجار و خصوصا عهد ناصرالدین‌شاه باشد، گزارشی است که شیخ ابراهیم زنجانی در خاطراتش از مرسوم شدن فاطمیه در این دوره داده است. وی که در میانه دوره ناصری در حوزه نجف تحصیل می‌کرده است، درباره سنت سوگواری ایام فاطمیه چنین می‌نویسد:

«باری، تازه معمول شده هم در عتبات، هم در زنجان اول من معمول کردم، به جهت فاصله از محرم و رمضان و سایر ایام عزا و اجتماعات دینی، آن روایت که مطابق است با وفات حضرت فاطمه در ماه جمادی‌الاول احتیاطاً سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم سه روز روضه‌خوانی و جمع کردن مردم و سبب اشتهار است. من با هزار زحمت از کار بریدم، حاجی ملاصادق هم کمک کرد روضه‌خوانی به‌راه انداختیم.» (۲)

از روایت شیخ ابراهیم زنجانی چنین برمی‌آید که گرامی‌داشت فاطمیه اول از عهد ناصری به ابتکار او در زنجان مرسوم شده است. با این حال همان‌گونه که شیخ ابراهیم نیز نقل کرده، حوزه نجف در عهد ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه به برپایی عزاداری فاطمیه اهتمام داشته است. آخوند خراسانی در این میان نقش برجسته‌ای داشته و سوگواری فاطمیه دوم در بیت او با اقبال گسترده‌ای مواجه بوده است. حتی پس از وفات وی نیز این سنت از سوی خاندان وی ادامه یافته و اکنون نیز در خانه نوه وی در قم (میرزا عبدالرضا کفایی) روضه فاطمیه برپا می‌شود. در اسناد کنسولی ایران نیز به برپایی روضه فاطمیه در بیت آخوند خراسانی در عهد رضاشاه اشاره شده و آمده که طلاب حاضر در مراسم فاطمیه به تاریخ آبان ۱۳۰۷ شمسی نسبت به دعای سخنران برای سلامتی رضاشاه اعتراض کرده‌اند. (۳)

اهمیت برپایی مراسم فاطمیه در حوزه نجف از آن روست که نجف در عهد قاجار هنوز زیر سیطره حکومت سنی‌مذهب عثمانی بود و از سوی دیگر، علمای نجف همواره سعی می‌کردند اتحاد میان شیعه و سنی را حفظ کنند. به نظر می‌رسد که مراجع نجف و به ویژه آخوند خراسانی توانسته بودند در عین تنش‌زدایی با اهل سنت مقیم عراق، مؤلفه‌های اصلی هویت‌بخشی به تشیع را حفظ و ترویج کنند.

دسته عزاداری فاطمیه سال ۸۸ قم با حضور آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی، آیت‌الله علوی بروجردی، شیج جعفر تبریزی (فرزند مرحوم آیت‌الله تبریزی) و دکتر هادی وحید (فرزند آیت‌الله وحید)

فاطمیه به مثابه واکنش مناسکی

سوگواری فاطمیه در ۱۳ سال اخیر با تحولات مهمی مواجه شد؛ این تحولات را باید معلول طرح شبهاتی از سوی مرحوم آیت‌الله سید محمدحسین فضل‌الله (روحانی برجسته لبنانی) درباره مسأله «شهادت یا وفات حضرت فاطمه» دانست. در برابر این شبهات، برخی همچون آیت‌الله سید جعفر مرتضی عاملی اقدام به تألیف و تحقیق کردند (۴) و برخی نیز جنبه مناسکی این رخداد هویت‌بخش شیعی را تقویت کردند. مراجع تقلید برجسته قم در دهه اخیر (حضرات آیات عظام مرحوم شیخ جواد تبریزی، شیخ حسین وحید خراسانی، شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی و مرحوم شیخ محمد فاضل لنکرانی) پیشگام چنین روندی بودند.

در نخستین گام و در تابستان ۱۳۷۸ با پشنهاد هیأت وزیران و تصویب مجلس، روز سوم جمادی‌الثانی به عنوان «شهادت حضرت فاطمه» تعطیل رسمی (عمومی) اعلام شد. (۵) محمدعلی ابطحی که در آن زمان، رییس دفتر رییس‌جمهور وقت بود در سایت خود درباره دلیل طرح و تصویب این لایحه نوشته است:

«وقتی آقای خاتمی به سفر قم رفته بود، آیه‌الله وحید خراسانی که از مراجع بزرگ فعلی است آقای خاتمی را گرفت و به اندرون برد. بعد از مدتی با چشم‌های پر اشک، هر دو بیرون آمدند. آیه‌الله وحید خراسانی از آقای خاتمی خواسته بود که روز شهادت آن حضرت را تعطیل اعلام کنند و این کار از طریق قانونی صورت گرفت. آیة‌الله وحید که اگر نه بزرگ‌ترین مرجع، حتما از بزرگ‌ترین مراجع فعلی شیعه است … معتقد است این کار را از ابتدای انقلاب از همه درخواست کرده و تنها آقای خاتمی به این خواسته پاسخ داده است. (۶)

همان‌گونه که این مقام سابق آورده است، تعطیلی رسمی فاطمیه از درخواست‌های مکرر برخی اقشار مذهبی بود که بارها در قالب جمع‌آوری طومار و نگارش نامه از مقامات کشور درخواست شده بود.

دومین واکنش به طرح شبهات مرحوم فضل‌الله که فاطمیه را پررنگ‌تر از قبل کرد، برپایی دسته عزاداری سالیانه از سوی مرحوم آیت‌الله‌العظمی شیخ جواد تبریزی بود که با همراهی سه مرجع تقلید دیگر که نام‌شان آورده شد، با پای پیاده گاه برهنه در این دسته شرکت کرده و ابعاد گسترده‌ای به سوگواری فاطمی دادند. مرحوم آیت‌الله تبریزی که قطب فقهی دروس حوزه علمیه قم در دهه هشتاد شمرده می‎‌شد، به این آیین عنوان «عاشورای فاطمی» داد و نامش با آن پیوند خورد. وی پس از انتشار شبهات مرحوم فضل‌الله، طی سخنانی در درس خارج فقه خود در مسجد اعظم قم که پرشمارترین درس فقه قم محسوب می‌شد، از طرح این شبهات به شدت انتقاد کرده و گفت: «اگر همه چیز من در راه دفاع از حضرت (سلام‌الله علیها) برود، باکى ندارم» (۷) واکنش مرحوم میرزا جواد تبریزی به قدری تأثیرگذار بود که جو سنگینی علیه مرحوم فضل‌الله در قم ایجاد شد و وی دیگر نتوانست تا پایان عمرش به قم سفر کند. حتی در وفات او نیز که در تیرماه ۱۳۸۹ رخ داد، بسیاری از علمای قم از صدور پیام تسلیت خودداری کردند.

همچنین در پی طرح این شبهات، موجی از بیانیه‌های علمای قم و تهران در محکومیت تشکیک در شهادت حضرت زهرا برخاست که برخی از آنها خواهان برخورد جدی‌تری با این شبهه‌افکنی‌ها شده بودند. مرحوم آیت‌الله‌العظمی محمد فاضل لنکرانی نیز هر ساله با صدور بیانیه‌ای خواهان رونق گرفتن عزاداری ایام فاطمیه می‌شد و خود نیز با وجود بیماری یک بار در راه‌پیمایی دیگر مراجع شرکت کرد.

بدین ترتیب، آیین عزای فاطمی اکنون به یکی از پرشورترین مناسک شیعی بدل شده است. هر ساله در آستانه ایام فاطمیه، بیانیه‌ها و فراخوان‌هایی از سوی مراجع بزرگ قم صادر می‌شود و مردم به پاسداشت ویژه این ایام عزا دعوت می‌شوند.

پاورقی‌ها:

۱- سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، یاکوب ادوارد پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: خوارزمی، ۱۳۶۸، ص ۲۲۲

۲- سرگذشت زندگانی من (خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی)، غلامحسین میرزاصالح، تهران: کویر، ۱۳۸۰، ص ۱۰۷

۳- چالش‌ها و تعاملات ایران و عراق در نیمه نخست قرن بیستم، مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۴، ص ۱۷۸

۴- مأساة الزهرا؛ شبهات و ردود، سید جعفر مرتضی العاملی، بیروت: دارالسیرة، ۱۹۹۷ میلادی

۵- سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، قانون اصلاح لایحه قانونی تعیین تعطیلات رسمی کشور، مصوب ۲۵ مرداد ۱۳۷۸

۶- فاطمه زهرا و داستان تعطیلی روز شهادت آن حضرت، سایت محمدعلی ابطحی، ۱۷ خرداد ۱۳۸۷، کد مطلب: ۲۱۴۶۳۰۹۴۷۹

۷- دفاع از مظلومیت حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)، سایت مرحوم آیت‌الله‌العظمی شیخ جواد تبریزی، تاریخ مطلب: ۴ دی ۱۳۸۹