بی‌بی‌سی: آیت‌الله خامنه‌ای و فرماندهان نظامی جمهوری اسلامی ایرانگستره اعتراضات آبان ۱۳۹۸ که حتی به گفته چهره‌های سیاسی در داخل این کشور قابل مقایسه با موارد گذشته نیست و ترکیب جمعیتی آن، طیفی از گروه‌های آسیب‌پذیر و کم‌درآمد تا شهروندان نیازمند را در بر‌گرفته است. از سوی دیگر سرعت و شدت سرکوب کم‌سابقه این اعتراضات به نظر می‌رسد که فضای اجتماعی را وارد مرحله تازه‌ای کرده است. این تحول همچنین به نظر می‌رسد که در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران، در اداره امور کشور تاثیراتی مهمی برجا گذاشته باشد.

در همین رابطه ناتوانی نظام سیاسی ایران در پاسخ به مطالبه اصلی معترضان چشم انداز سیاسی و اجتماعی در این کشور را تیره و بی‌ثبات نشان می‌دهد.

طرح افزایش قیمت بنزین، مصوبه شورای هماهنگی سران سه قوه با تایید رسمی آیت‌الله علی خامنه‌ای است. رهبر جمهوری اسلامی ایران، این شورا را پس از بازگشت تحریم‌های آمریکا و با هدف عبور از شرایط اضطراری تاسیس کرد؛ اما زمانی برای عبور از این وضعیت متصور نیست. آمریکا به تشدید تحریم‌های جمهوری اسلامی ایران ادامه داده است و آیت‌الله خامنه‌ای هم ظاهرا قصدی برای مذاکره و پایان دادن به شرایط بغرنج اقتصادی نشان نداده است.

کمتر از یک هفته پس از شروع اعتراضاتی که با گران شدن بنزین شکل گرفت، رهبر جمهوری اسلامی صنعت‌گران و کارآفرینان ایرانی را با هدف تشویق آنها به ادامه و بالا بردن تولید به “بیت” و محل اقامت خود دعوت کرد و تاکید کرد که تحریم‌های آمریکا “حالا حالاها وجود دارد” و “برای نجات اقتصاد کشور نباید منتظر پایان تحریم‌ها بود”.

آیت‌الله خامنه‌ای نقش اساسی در این تحولات و اداره کشور دارد و به عبارتی خود باید تکلیف مذاکره با آمریکا را مشخص کند و با توجه به این سخنان و اظهارات مشابه، وی که ظاهرا فعلا تصمیمی برای این کار ندارد به جامعه اطلاع داده است که در فکر رفع تحریم‌ها نباشد که اتفاق نخواهد افتاد.

گرانی بنزین، اعتراضات گسترده، دست به اسلحه بردن حکومت در برابر معترضان و شاید اطمینان دولتمردان از ادامه بحران اقتصادی در نتیجه وخیم‌تر شدن اوضاع دستکم در کوتاه و میان مدت، تصمیم‌های جدیدی می‌طلبد.

سی سال خودداری از نرمش در برابر معترضان

سرکوب معترضان در خیابان ستارخان تهران از نمای نزدیک

سرکوب معترضان در خیابان ستارخان تهران از نمای نزدیکآیت الله خامنه‌ای در سی سال رهبری خود یک سیاست ثابت داشته است. او چه در اداره امور داخلی و چه در سیاست خارجی معتقد است نرمش، طرف مقابل را به عقب‌‌شینی وانمی‌دارد بلکه باعث می شود تقاضاهای جدیدی مطرح کند. بر همین اساس اشتباه نیست اگر گفت که او مصالحه خارجی و یا مثلا بااصطلاح “راضی” نگه‌داشتن شهروندان را “عقب نشینی از سر ضعف” می‌داند و تا سر حد امکان از آن خودداری کرده است. نشریه حزب‌الله که آن را دفتر آیت‌الله خامنه‌ای منتشر می‌کند خبر داده که یک روز پس از افزایش قیمت بنزین و شروع اعتراضات او مصوبه شورای عالی امنیت ملی را برای ادامه اجرای طرح تایید کرد:

“در جلسه‌ شورا، همه‌ اعضا متفق‌القول بر این نظر بودند حالا که این طرح کلید خورده، باید اجرا شود، وگرنه عقب‌نشینی از این موضع، شدیدتر شدن آشوب‌ها و ناامنی‌ها را به دنبال خواهد داشت. اما اقناع نمایندگان مجلس در این شرایط، فراتر از توان رئیس مجلس بود، برای همین، نظر اعضای شورای عالی امنیت ملی این بود که باید برای حل این موضوع، از رهبر انقلاب کمک گرفته شود”.

بر اساس این گزارشها آیت‌الله خامنه‌ای از طریق علی لاریجانی رئیس مجلس، برای نمایندگان “حکم محرمانه حکومتی” فرستاد که هرگونه طرحی را برای بازگرداندن بنزین به نرخ قبلی کنار بگذارند و دقایقی پس از آن هم به طور علنی از ادامه افزایش قیمت حمایت کرد. نشریه حزب الله می‌افزاید که “اقناع نمایندگان مجلس در این شرایط، فراتر از توان رئیس مجلس بود” و آیت‌الله خامنه‌ای برای کنترل وضعیت باید شخصا وارد می‌شد.

به دنبال وخامت وضعیت اقتصادی و کاهش شدید منابع دولت برای امور روزانه، عواید حاصل از افزایش قیمت بنزین نقشی حیاتی پیدا کرده است. این وضعیت چنان اضطراری بوده که جمهوری اسلامی ایران حتی در آستانه انتخابات مجلس که نیازمند سطحی از رضایت عمومی برای شرکت در انتخابات است، مجبور شده تن به اعتراضات پیش‌ بینی شده ناشی از این تصمیم بدهد و بالاتر از آن اعتراضات را به شکلی کم‌سابقه سرکوب و برای کنترل آن بیش از یک هفته اینترنت را به صورت سراسری قطع کند.

دعوت به بازگشت کمیته های انقلاب به محله ها در قالب بسیج

کمیته های انقلاب اسلامی در دهه شصت در تمام محله ها و مناطق پایگاه داشت. آیت الله خامنه ای خواستار تکرار این تجربه توسط بسیج شدهوقتی تحریم‌ها برنداشته نشود و چشم‌اندازی هم برای بهبود وضعیت معیشتی نباشد یعنی زمینه بروز مجدد اعتراضات جدی‌تری از قبل و احتمالا فراگیرتر از موارد پیشین وجود خواهد داشت.

برای جلوگیری از گسترش ناآرامی و تهدید شرایط فعلی، درصدی از سرکوب گریزناپذیر است و برای آن نیروی آماده در هر محله و منطقه‌ای لازم است. احتمالا همین چشم‌انداز آیت‌الله خامنه‌ای را به فکر بازگرداندن کمیته های انقلاب به محله ها در قالب نیروهای شب‌ نظامی بسیج انداخته است.

در دیداری که رهبر جمهوری اسلامی ایران با فرمانده سپاه و فرماندهان بسیج داشته از آنها خواسته “با استفاده از تجربه کمیته های انقلاب اسلامی در دهه ۶۰ در همه محله های کشور برای دفاع سخت و نیمه سخت و دیگر زمینه ها آماده باشد”. آقای خامنه ای گفته در هر حادثه که در محلات در دهه ۶۰ رخ می داد ماموران کمیته‌ها “حضور دائمی داشتند”.

به نظر می‌رسد که دستور آرایش جدید بسیج که حضور ملموس در محله هاست، یکی از فوری‌تری آثار اعتراضات اخیر بر آیت‌الله خامنه‌ای است که در تشکیل نیروی سرکوب برای “دفاع سخت و نیمه سخت” ضرورت دیده است. نیروهای کمیته در دهه ۶۰ افراد مسلحی بودند که نقشی اطلاعاتی و عملیاتی در محله ها داشتند. رفت و آمد مردم محله زیرنظر بود و هرتحولی به دلیل دسترسی محلی ماموران کمیته، به سرعت برای حکومت قابل مدیریت بود.

کمیته‌های انقلاب اسلامی در محله‌ها محصول ضرورت‌های فوری انقلاب تازه پای بهمن ۵۷ در سرکوب اعتراضات احتمالی، کنترل اقدامات مخالفان و شناسایی افراد دلبسته به نظام پادشاهی بود. احیای کمیته محله ها در قالب بسیج خبر از بازگشت به وضعیت اضطراری در مقایس محله ها می دهد.

تغییر دادن تعریف مستضعف همزمان با اعتراض پابرهنه گان

آیت الله خامنه ای تعریفی تازه از مستضعف ارائه داده که تا با آنچه آیت الله خمینی می گفت مغایر است. از دیدگاه او مستضعف به معنی فرد فقیر یا کم درآمد نیستبراساس گزارش وزارت اطلاعات به کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران عمده معترضان و افراد بازداشت شده پس از افزایش قیمت بنزین، “از طبقه محروم و کم درآمد” بوده اند. در گفتمان جمهوری اسلامی ایران این افراد “مستضعف” توصیف می شوند که یکی از دلایل انقلاب بهمن ۵۷ رسیدگی به وضعیت معیشیتی آنها در برابر طبقه “مستکبر” بوده است.

آیت الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی، در سخنرانی معروف خود در بهشت زهرا گفته بود که حکومت اسلامی فقط برای آخرت برنامه ندارد بلکه سعادت دنیا را هم خواهد آورد. چهل سال پس از آن روزها، اینک “طبقه مستضعف” که آیت‌الله خمینی آنها را “گردانندگان و برپا دارندگان انقلاب” می خواند نه برای رفاه یا آزادی های اجتماعی که برای رفع گرسنگی شعار می دهند.

در چنین وضعیتی آیت‌الله خامنه ای تعریفی تازه از مستضعف ارائه داده که تا با آنچه آیت الله خمینی می گفت مغایر است. از دیدگاه او مستضعف به معنی فرد فقیر یا کم درآمد نیست: “مستضعفین را بد معنا می‌کنند؛ مستضعفین را به افراد فرودست یا حالا اخیراً -یعنی این چند سال اخیر باب شده- اقشار آسیب‌پذیر [معنا می‌کنند]، یعنی آسیب‌پذیران؛ نه، قرآن مستضعف را این نمی‌داند”.

در معنی‌ای که آیت‌الله خامنه‌ای از مستضعفان ارائه کرده آنها را “وارثان زمین” خوانده و بلافاصله توضیح داده که “این را من عرض بکنم به شما. پیروزی ملّت ایران و پیروزی بسیج و پیروزی این جریان عظیم انقلابی در ایران، تضمین‌شده است”.

آیت الله خمینی زمانی گفته بود “این خطر جدی وجود دارد که در تدوین قوانین و مقررات، در تهیه طرح ها و در مراحل اجرا، منافع خود و وابستگان و افراد هم طبقه خود را بر تأمین منافع محرومان و مستضعفان ترجیح دهند و به تدریج نظام اسلامی را از مسیر اصلی خود یعنی حمایت از محرومان و تأمین عدالت اجتماعی منحرف سازند”.

تغییر تعریف اصطلاح مستضعف که همزاد انقلاب بهمن ۵۷ است یکی از تبعات اعتراضات آبان ۹۸ در ایران است که با اجرای مصوبه شورای هماهنگی سران سه قوه آغاز شد.

خط‌کشی سریع با معترضان کم بظاعت و فقیر که آیت الله خمینی آنها را “مستضعف” می خواند و جدا کردن صف حامیان نظام که آیت‌الله خامنه ای آنها را “مستضعف” می داند، یکی دیگر از تاثیرات اعتراضات آبان ۹۸ بر رهبر جمهوری اسلامی ایران بوده است.

تلاش برای احیا جهاد کشاورزی برای کمک حتی به شهرنشین‌ها

آیت‌الله خامنه‌ای با پیشنهاد احیای جهاد سازندگی موافقت کرده است. جهاد سازندگی در صورت بازگشت در “مناطق محروم و حتی مردم نیازمند مناطق شهری” خدمات خواهد داداما علیرغم اینکه آیت الله خامنه ای در حال تغییر گفتمان چهل ساله “مستضعف” با هدف جدا کردن صف معترضان و جلوگیری از تعبیر آیت الله خمینی است، این واقعیت بر کسی پوشیده نیست که طبقه کم درآمد و فقیر ایران در سال های اخیر افزایش یافته و به گفته دولت اینک ۶۰ میلیون نفر نیازمند دریافت کمک های معیشتی برای زندگی هستند.

این واقعیت را که وضعیت فعلی اقتصادی ایران ناشی از تحریم و سوء‌مدیریت ها به زودی قابل ترمیم نیست، از سوی آیت‌الله خامنه‌ای به اطلاع تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی ایران و البته شهروندان ایرانی رسیده است. آقای خامنه ای گفته “تصور پایان تحریم‌ها در یکی دو سال آینده خیال باطل” است.

در چنین وضعیتی طرح احیای جهاد سازندگی که مدتی پیش از سوی نماینده رهبر جمهوری اسلامی ایران در وزارت جهاد کشاورزی مطرح شده بود، پیش کشیده شده و آیت الله خامنه ای از آن استقبال کرده است.

یکی از مقام‌های دفتر نمایندگی آیت الله خامنه ای در وزارت جهاد کشاورزی از قول او گفته است “تشکیلات دولتی در این طرح افزایش نیابد و از ظرفیت‌های مردمی استفاده شود”.

بر اساس آنچه از جزئیات این طرح اعلام شده قرار است با احیای جهادسازندگی “این نهاد با محوریت مردم شکل می‌گیرد و رویکرد جهادی دارد و اقدام به خدمت‌رسانی به مناطق روستایی و مناطق محروم و حتی مردم نیازمند مناطق شهری می‌کند”.

جهاد سازندگی پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ به فرمان آیت الله خمینی برای رسیدگی به مناطق محروم و مردم “مستضعف” تاسیس شد و سپس به شکل یک وزارتخانه درآمد. همزمان با بهبود وضعیت اقتصادی در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، نیاز به جهاد کشاورزی کم و این وزارتخانه در وزارت کشاورزی ادغام شد.

حالا با کم شدن توان مالی دولت، نظام حاکم برای نشان دادن حمایت خود از مناطق و مردم مستضعف، مجددا به جهاد سازندگی نیاز پیدا کرده است اما حالا این نیاز فقط به مناطق محروم محدود نیست و دامنه فقر به شهرها هم کشیده شده است.

برخلاف تغییر معنای گفتمانی مستضعف، از دیگر پیامدهای اعتراضات آبان ۹۸ احیای جهاد سازندگی است که یادآور روزهای اول انقلاب و تلاش برای محو خرابی‌های ناشی از جنگ است.

مردمی که در خیابان های ایران به جمع شهدا اضافه شدند

همزمان با تغییر مفهوم مستضعف و احیای جهادسازندگی، “شهید” هم برای تمایز “کشتار میدان ژاله” با حاصل سرکوب اعتراضات آبان ۹۸ مصداقی تازه پیدا کرده. حالا ایرانی هم در شمار شهدا قرار دارند که در خیابان های شهر توسط نیروهای جمهوری اسلامی کشته شده اندمیرحسین موسوی که زمانی نخست وزیر ایران در دوره ریاست جمهوری آقای خامنه ای بود، وقایع آبان ۹۸ را با “کشتار میدان ژاله” در اواخر عصر پهلوی مقایسه کرده است. چند روز پس از این مقایسه آیت الله خامنه ای کشته شدگان این وقایع را در دو گروه دسته بندی کرد: “شهروندان عادی که بدون داشتن هیچگونه نقشی در اعتراضات کشته شدند” و “قربانیان حوادث اخیر نیز که به صورت مسلحانه و در درگیری با نیروهای حافظ امنیت کشته شده اند”.

رهبر جمهوری اسلامی ایران به دبیر شورای عالی امنیت ملی دستور داده که گروه اول “حکم شهید” دارند. شهید مفهمومی پیوند خورده با کسانی که در زمان جنگ با عراق در برابر دشمن خارجی و حفاظت از کشور جان خود را از دست دادند، حالا برای اولین بار در جمهوری اسلامی ایران به شهروندانی اطلاق می شود که در خیابان های این کشور و در زمان اعتراض به وضعیت معیشتی “کشته” شده‌اند. همزمان با تغییر مفهوم مستضعف و احیای جهادسازندگی، “شهید” هم برای تمایز “کشتار میدان ژاله” با حاصل سرکوب اعتراضات آبان ۹۸ مصداقی تازه پیدا کرده است.

تنشها در جامعه ایران به خصوص بعد از اعتراضات پس از گرانی بنزین در ایران و سرکوب خونین آن بدون شک تاثیراتی مانند نکات فوق‌الذکر بر نگاه آیت‌الله خامنه‌‌‌ای در ادراه امور کشور گذاشته است، اما شاید بتوان گفت که این نکات همه پیامدهای آن نیست که به مرور آشکار خواهد شد.